Mikołaj Kopernik

Kopernik Mikołaj, ur. 19 lutego 1473 w Toruniu, zm. 24 maja 1543 we Fromborku, wielki uczony polski, astronom, matematyk, ekonomista, lekarz, twórca heliocentrycznej teorii budowy świata. Syn Mikołaja, zamożnego kupca krakowskiego, który po przyłączeniu Torunia do Polski przeniósł się (przed 1460) do tego miasta.

Ród Koperników. wywodził się ze Śląska, ze wsi Koperniki, położonej niedaleko Nysy i Otmuchowa, skąd Kopernikowie wywędrowali do różnych miast Polski, m.in. do Krakowa. Przyszły astronom był po śmierci ojca (ok. 1483) wychowywany przez brata swej matki, Łukasza Watzenrode, kanonika kapituły włocławskiej, późniejszego biskupa warmińskiego.

W 1491-95 studiował Kopernik. w Akademii Krakowskiej, która wówczas była szeroko znanym w świecie ośrodkiem studiów astronomicznych, a przy tym żywym ogniskiem myśli humanistycznej. Wysłany 1496 na studia prawnicze do Bolonii, oddawał się gł. studiom astronomicznym; 9 III 1497 dokonał tam, mającej doniosłe znaczenie, obserwacji zakrycia gwiazdy Aldebaran przez Księżyc, potwierdzającej wątpliwości Kopernika co do słuszności dotychczasowej teorii ruchu ciał niebieskich. W 1501 wrócił na kilka miesięcy do Polski, po czym w tymże roku wyjechał ponownie do Włoch w celu studiowania prawa i medycyny na uniwersytecie w Padwie. Doktorat z prawa kanonicznego uzyskał 1503 w Ferrarze. W końcu 1503 wrócił na stałe do Polski (na Warmię). W 1504-10 był sekretarzem i lekarzem przybocznym swego wuja Łukasza Watzenrode i przebywał gł. w Lidzbarku. W 1509 ogłosił drukiem w Krakowie swój łac. przekład greckich listów Teofilakta Symokatty. W końcu 1510 osiedlił się we Fromborku, siedzibie kapituły warmińskiej, jako kanonik tej kapituły (mianowany już 1479); tu prowadził obserwacje astronomiczne. i pisał swe główne dzieło. W 1516-19 i w 1 połowie 1521 przebywał w Olsztynie jako administrator dóbr kapitularnych; podczas wojny polsko-krzyżackiej 1520-1521 bronił zamku olsztyńskiego przed Krzyżakami. Zainteresował się wtedy zagadnieniami ekonomicznymi, czego wynikiem był jego projekt reformy walutowej (1517). Memoriał w tej sprawie, przedłożony przez K. na sejmiku w Toruniu (1519), został poszerzony (1526) i ujęty w formę traktatu pt. Monetae cudendae ratio. W traktacie tym Kopernik sformułował zasady reformy monetarnej, opartej na projekcie poprawy pieniądza i ujednolicenia monety pruskiej i polskiej. Uważał on, że tylko pieniądz o trwałej wartości prowadzi do rozwoju produkcji i rozkwitu handlu zagranicznego; sformułował prawo ekonomiczne, zgodnie z którym pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy; prawo to nazwano później prawem Greshama, któremu niesłusznie przypisywano pierwszeństwo jego odkrycia.

Około 1510 K. podał główny zarys heliocentrycznej teorii budowy świata w rozprawie znanej pod tytułem Commentariolus; nie była ona drukowana, lecz krążyła w odpisach, z których 2 znaleziono dopiero w XIX w. Główne dzieło Kopernika, zawierające wykład astronomii ujęty w aspekcie obrotu Ziemi dokoła osi oraz jej obiegu razem z innymi planetami dokoła Słońca, powstało 1515-33. Mimo że Kopernik nie mógł się zdecydować na ogłoszenie wyników swych dociekań nauk., wiadomość o nowej teorii budowy świata zaczęła się szerzyć po Europie i dotarła do Rzymu; 1533 zapoznał się z nią ówczesny papież, Klemens VII, a 1536 kardynał Nikolaus von Schonberg wysłał do Kopernika list, w którym zachęcał go do opublikowania dzieła i prosił o przysłanie rękopiśmiennej kopii do Rzymu.

W 1539 przybył do Fromborka Georg Joachim von Lauchen, zw. Retykiem (Rheticus), profesor matematyki protest. uniwersytetu w Wittenberdze, aby się zaznajomić z nową teorią budowy świata. Skłonił on Kopernika do ogłoszenia dzieła drukiem. Wyciąg z tego dzieła, znany pod skróconym tytułem Narratio Prima, napisany przez Retyka, ukazał się drukiem w Gdańsku 1540. W 1541 Retyk, wyjeżdżając z Fromborka, zabrał za zgodą Kopernika odpis autografu jego dzieła i oddał go do druku w Norymberdze. Nad drukiem czuwał norymberski teolog protest. Andreas Osiander. Wycofał on bez wiedzy Kopernika jego przedmowę, a umieścił na jej miejsce własną, nie podpisaną przedmowę, w której wyjaśniał, że teorię Kopernika należy rozpatrywać tylko jako hipotezę niekoniecznie prawdziwą, lecz ułatwiającą obliczenia. Było to niezgodne ze stanowiskiem Kopernika, wyraźnie zresztą sformułowanym w jego liście dedykacyjnym do papieża, wydrukowanym na początku tej samej książki. Dzieło ukazało się 1543 pod tytułem De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Jaki tytuł nadał dziełu autor, nie wiadomo, bo w rękopisie pisanym ręką Kopernika karty tytułowej brak. Po śmierci Retyka rękopis Kopernika był kolejno własnością kilku osób i ostatecznie w XVII w. znalazł się w Pradze, w bibliotece należącej do hr. Nostica, gdzie przeleżał ponad 150 lat nie zauważony. Wprawdzie 1788 ukazała się pierwsza o nim wzmianka, lecz dopiero 1840 został on szczegółowo opisany. W 1953 rząd czechosłowacki przekazał rękopis Polsce. Obecnie znajduje się on w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

Dzieło Kopernika ukazało się następnie w drugim wydaniu w Bazylei (1566) i w trzecim w Amsterdamie (1617). Pierwsze wydanie w Polsce (czwarte z kolei, opracowane przez J. Baranowskiego) ukazało się w Warszawie 1854 w języku oryginału (łac.) i w tłumaczeniu na język polski. Dzieło Kopernika stanowiło przewrót w poglądach na budowę świata i stało się zaczątkiem nowej astronomii. Ponieważ godziło ono w ustalone od wieków poglądy na budowę świata, nie od razu spotkało się z pozytywnym przyjęciem w świecie naukowym. Nie zgadzał się z teorią Kopernika największy astronom 2 połowy XVI w. Tycho de Brahe. Twierdził on, że nieruchoma Ziemia jest ciałem centralnym świata, Słońce zaś z obiegającymi je planetami krąży dokoła Ziemi. Od przełomu XVI i XVII w. teoria K. zyskiwała jednak coraz więcej zwolenników, do ugruntowania zaś jej najbardziej się przyczynili G. Bruno, J. Kepler i Galileusz. Ukoronowanie teoretyczne teoria Kopernika znalazła w prawie ciążenia powszechnego sformułowanym przez I. Newtona. Pierwszy zaś dowód obserwacyjny ruchu Ziemi dokoła Słońca dostarczony został, gdy J. Bradley odkrył 1725-28 aberrację światła. Jeszcze za życia Kopernika jego teoria spotkała się z ostrym sprzeciwem M. Lutra, Ph. Melanchtona i J. Kalwina, jako sprzeczna z tekstem Biblii Kościół katolicki początkowo nie zajmował oficjalnie żadnego stanowiska wobec teorii Kopernika, a wysocy dostojnicy Kościoła o poglądach liberalnych się nią interesowali, częściowo dlatego, że autor teorii był kanonikiem i dedykował swe dzieło papieżowi, w anonimowej zaś przedmowie teoria była przedstawiona jako hipoteza. Po soborze trydenckim, który zapoczątkował ostrą akcję kontrreformacyjną, nastawienie władz kościoła katolickiego do teorii Kopernika zaczęło ulegać zmianie, po wystąpieniach zaś G. Bruna i odkryciach Galileusza kościół kat. dojrzał w teorii Kopernika niebezpieczeństwo dla światopoglądu religijnego, toteż Kongregacja Indeksu wydała (1616) dekret potępiający De revolutionibccs…; z indeksu dzieł zakazanych dzieło Kopernika zostało usunięte dopiero 1828 decyzją papieża Piusa VII. W całokształcie swoich koncepcji Kopernik łączył wszechstronny humanistyczny punkt widzenia ze ściśle naukowym, wolnym od metafizycznych uprzedzeń, podejściem do badanych zjawisk. Jego teoria heliocentryczna stała się punktem wyjścia nowożytnych kosmologii; jako teoria bezpośrednio dotyczyła wyłącznie struktury Układu Słonecznego, to jednak pośrednie jej konsekwencje odmieniły niemal całokształt myślenia człowieka, zapoczątkowując przełom światopoglądowy, który słusznie nazwano przełomem kopernikańskim. Przełom ten doprowadził do zrewolucjonizowania wszystkich gałęzi ówczesnej nauki, do zmiany uznawanej dotąd hierarchii wartości i położył podwaliny pod rozwój nowożytnej cywilizacji, dla której charakterystyczny stał się wpływ nauki na wszystkie dziedziny życia indywidualnego i zbiorowego.